امر به معروف به روش معمول را غلط و غیر مؤثّر دانستیم و گفتیم نکنیم.
چه بکنیم؟
اولاً، اگر نمی توانیم، نکنیم! وقتی هنر اثر گذاری صحیح را نداریم، یا ابزار و شرایطش محیّا نیست، اثر نگذاریم بهتر است تا این که خودمان و دینمان را هم زمان نزد کسی تخریب کنیم.
ثانیاً، اگر می خواهیم برای این موضوع بخشی از وقت خود را هزینه کنیم، به فراهم ساختن ابزار و شرایط بپردازیم و وقتی این ها محیّا شد امر به معروف کنیم
با وصفی که در متن های گذشته شد، چنین به نظر می رسد که تربیت اجتماع امری فوق العاده سخت و طاقت فرسا ست و لذا از توان و عهده ی ما خارج است. بله، انقلاب به پا کردن و مسیر اجتماع را شدیداً به سویی چرخاندن قطعاً از توان و عهده ی عموم خارج است؛ امّا تربیت اجتماع تنها این نیست: فرزندان ما جزو اجتماعند؛ همچنین همسران و پدران و مادران و تمام کسانی که در تیررس مداوم کلام ما هستند: این ها همه جزو اجتماعند و تحت اثر تربیت ما قرار دارند. ما نسبت به این ها توانایی تربیت داریم و همچنین مسؤولیت تربیت داریم. خداوند در قرآن بارها مسؤولیت تربیت اجتماع را مطرح کرده است که بنده چند مورد را خاطرنشان می کنم:
کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله...
شما بهترین امتی هستید که در میان مردم پدیدار شده اید، امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید...
خداوند در سوره ی آل عمران آیه ی 110 امر به معروف و نهی از منکر را برجستگی و برتری امت اسلامی نسبت به دیگر امت ها ذکر می کند.
القصّه، اگر بخواهیم به تنهایی بر محیط خود اثر بگذاریم، می توانیم -و باید- از هردو اهرم احساس و عقل استفاده کنیم؛ امّا چگونه؟ چه شرایطی را باید رعایت کنیم؟
اولاً سعی کنبم برای عموم مردم محرّک احساسی را مقدّم بر محرّک عقلی قرار دهیم و برای اهل عقل، محرّک عقلی را مقدّم کنیم. بدیهی ست که باید با هر کس به زبان خود او سخن گفت: کلّم الناس علی قدر عقولهم به همین دلالت دارد.
ثانیاً در ابتدای کلام به اموری بپردازیم که مورد توجّه و تأیید مخاطب است تا توجّه مخاطب را برانگیزیم. اگر با موضوعات ناآشنا و نامطلوب شروع کنیم، توجّه مخاطب را از دست می دهیم و چه بسا مخاطب عذری بیاورد و بحث را ترک کند.
ثالثاً سنجیده عمل کنیم و بدون آمادگی مخاطب و هماهنگی شرایط تبلیغ نکنیم. اگر مخاطب را یک بار به طرزی نامناسب دعوت کنیم، دفعه ی بعد که با او مواجه می شویم، اثر منفی دعوت قبل در ذهنش تداعی می شود و لذا گوش جانش را به روی سخنمان می بندد.
رابعاً یک مبلّغ تنها باقی نمانیم؛ بلکه دیگرانی را که با ما همراه شده اند را نیز برای تبلیغ آماده کنیم. هرچه تعداد مبلّغ بیشتر باشد، به طور تصاعدی فراگیری پیام ما افزایش می یابد.
خامساً خودمان را به عنوان نمونه ی برجسته ی عمل کننده به موضوع تبلیغ حفظ کنیم. اگر از سخن خود تخطّی کنیم، قطعاً رشته هایمان پنبه خواهد شد.
سادساً با تمام قوا رذایل اخلاقی را از خود و همراهیان خود بزداییم و سلامت روانی را شدیداً نگهبانی کنیم؛ چرا که برجسته ترین خاصیت یک مبلّغ خوب که مردم را به او جذب می کند، انطباق عمل او با فطرت است.
سابعاً نتیجه را به خدا بسپاریم و خود را با اندوه پیشرفت کار نفرساییم؛ بلکه عزم خود را در وظیفه ی خود حفظ کنیم و وظیفه را از آنجا که عمل به آن مطلوب خداست انجام دهیم نه به شوق رسیدن به مطلوب خود. هرچه این دیدگاه بیشتر در قلب ما حاکم شود، خستگی و فرسایش ما کمتر خواهد بود و عزم ما پایدار خواهد ماند و چه بسا قطره هایی که با چکیدن مداوم صخره ها را سوراخ کردند.
القای مفهوم می تواند به سه روش صورت بگیرد:
1. اثبات عقلانی
2. برانگیختن احساسات
3. قبح شکنی و ایجاد عادت
قبح شکنی و ایجاد عادت عبارت است از یک تغییر ملایم و مداوم در محیط که تدریجاً در ذهن افراد رسوخ کرده و هنجارهای اجتماعی را در خود حل می کند. تبدیل تدریجی پوشش کامل غالب خانم ها به مانتوی چسبان و ساپورت از ابتدای انقلاب تاکنون نمونه ی برجسته ی این نوع اثرگذاری ست.
تغییر هنجارها به سبک ایجاد عادت روشی ست نامحسوس، بسیار کند و هزینه بر (در ابتدای راه اندازی هزینه بر)؛ و در عین حال با دامنه ی اثرگذاری بسیار بالا. در این روش می توان قبیح ترین و ضد فطرت ترین رفتارها را نیز با صرف هزینه و زمان کافی به عنوان هنجار، حاکم کرد.
این روش قابلیت اجرای فردی ندارد و عملاً در حوزه ی حکومتی و رسانه های جمعی تعریف می شود.
وقتی با عبارت "تربیت اجتماع" رو به رو می شویم، چیزی که به ذهن خطور می کند، نظام آموزش و پرورش و دیگر ابزارهای حکومتی ست. ما -اگر نه همواره- عموماً تربیت اجتماع را از منظر حکومتی بررسی می کنیم؛ چرا که حکومت و سیاست های فرهنگی حکومت را یگانه عامل عمده ی مؤثّر بر تربیت اجتماع می دانیم. این منش فکری ما البته تنها در تربیت اجتماعی خلاصه نمی شود؛ بلکه در تمامی موضوعات ممکن که حکومت می تواند نقشی ایفا کند، -اگر همه چیز نه- بیشتر مسائل را حکومتی تعریف می کنیم. این دیدگاه اشتباه است. ما نیز -هرچند یک نفر باشیم- در رفاه اجتماع، در عقاید اجتماع و در تربیت اجتماع مؤثّریم. قطعاً این تأثیر به مراتب از حکومت کمتر است؛ امّا هست...و این نیز یک واقعیّت است که اگر اطرافیان خود را تربیت کنیم، چه بسا بخشی از عوامل حکومتی آینده را تربیت کرده ایم.
